Formy zabezpieczenia wierzytelności

Zaciągnięcie jakiejkolwiek wierzytelności powinno być udokumentowane stosowną umową. Stanowi ona bowiem zabezpieczenie dla każdej ze stron w przypadku pojawianie się ewentualnych sporów lub problemu egzekucji świadczeń. Podpisany kontrakt powinien w swej treści zawierać zabezpieczenie oznaczonej wierzytelności, tak aby zmaksymalizować bezpieczeństwo całej transakcji. Prawo przewiduje szereg różnych form takich zabezpieczeń.

Czym jest wierzytelność?

Zacznijmy od wyjaśnienia pojęcia wierzytelności – jest to uprawnienie do żądania spełnienia świadczenie, które istnieje na podstawie określonego stosunku zobowiązaniowego. Innymi słowy, wierzytelność to możliwość żądania spłaty długu, który został wcześniej zaciągnięty (lub wykonania określonego zachowania na podstawie podpisanej umowy).

Zobowiązania w obecnych czasach nie są zazwyczaj terminowo regulowane lub są wypełniane w ostatnim dniu terminu płatności/ wykonania określonego działania. Powoduje to, że wierzyciel do samego końca znajduje się w stanie niepewności, co do realizacji zobowiązania przez drugą stronę.

Aby uniknąć takich sytuacji, warto zawczasu pomyśleć o zabezpieczeniu wierzytelności. Takie rozwiązanie wymusza niejako na dłużniku poprawne zachowanie się w ramach zawartej umowy – przede wszystkim skutkuje terminowym wykonaniem zobowiązania. Jeśli jednak dłużnik będzie się opierał przed wykonaniem kontraktu, zabezpieczenie wierzytelności stanowi wówczas doskonałą formę asekuracji finansowej dla wierzyciela (może on wówczas zaspokoić swoje roszczenie z ustanowionego zabezpieczenia).

Rodzaje zabezpieczeń wierzytelności

Wierzytelności mogą dotyczyć różnych przedmiotów, praw lub określonych kwot pieniężnych. Powoduje to duże zróżnicowanie także w zakresie zabezpieczeń stosowanych w umowach. W zależności od tego, co jest przedmiotem danego zobowiązania, mamy do czynienia z różnymi formami zabezpieczeń wierzytelności, najpopularniejszymi są jednak:

• zabezpieczenia osobiste – poręczenie, weksel/ weksel in blanco, gwarancja bankowa/ubezpieczeniowa, dobrowolne poddanie się egzekucji przez dłużnika w formie aktu notarialnego, cesja wierzytelności
• zabezpieczenia rzeczowe – zastaw, zastaw rejestrowy, hipoteka, przewłaszczenie na zabezpieczenie.

Każda z form zabezpieczenia wierzytelności niesie ze sobą pewne korzyści, choć z drugiej strony w niektórych przypadkach wiąże się z dodatkowymi kosztami jej utworzenia.

Zabezpieczenia osobiste

Wśród osobistych zabezpieczeń wierzytelności najpopularniejszymi są dobrowolne poddanie się egzekucji w akcie notarialnym oraz cesja wierzytelności (określana także mianem przejęcia długu). 

Niezależnie od formy osobistego zabezpieczenia, dłużnik odpowiada w tym zakresie całym swoim majątkiem w przypadku niewykonania przez siebie zobowiązania. Zabezpieczenie osobiste pojawia się najczęściej w odniesieniu do osób, które nie posiadają możliwości ustanowienia rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności, a także w stosunku do młodych przedsiębiorców.

• poręczenie cywilne – pojawia się najczęściej przy pożyczkach pieniężnych. Jest to forma umowy pomiędzy pożyczkodawcą a poręczycielem (żyrantem). Osoba, która decyduje się na poręczenie cudzego długu zobowiązuje się do spłacenia wierzytelności w przypadku, gdy główny dłużnik nie wykonuje swojego świadczenia (niezależnie od przyczyny takiego stanu). Pamiętamy, że żyrant odpowiada za dług całym swoim majątkiem. W przypadku wykonania zobowiązania przez głównego dłużnika, odpowiedzialność poręczyciela przestaje istnieć, podobnie jak całe omawiane zabezpieczenie,
• weksel/ weksel in blanco – jest to przedwojenna forma zabezpieczenia wierzytelności, która polega na wystawieniu papieru wartościowego (weksla), który zobowiązuje określoną osobę do zapłaty oznaczonej kwoty pieniężnej w wyznaczonym terminie. Weksel powinien zawierać: polecenie zapłaty kwoty pieniężnej, nazwisko osoby, która ma uregulować zobowiązanie, termin płatności, miejsce płatności, nazwisko osoby, na rzecz której ma zostać opłacony weksel, miejsce i datę wystawienia dokumentu oraz podpis wystawcy weksla. Jeśli co najmniej jeden z ww. elementów nie zostanie wskazany w wekslu, mamy do czynienia wówczas z tzw. wekslem in blanco – ta forma zabezpieczenia staje się ważna dopiero, gdy uzupełnimy weksel o wszystkie wymagane prawem dokumenty,
• gwarancja bankowa/ ubezpieczeniowa – ta forma zabezpieczenia jest zbliżona w swej konstrukcji do poręczenia. Poręczycielem jest jednak bank, który zobowiązuje się do uregulowania określonego zobowiązania w przypadku, gdy zleceniodawca takiej gwarancji nie spełni świadczenia wobec swojego wierzyciela. Gwarancja jest wykorzystywana najczęściej w obrocie profesjonalnym, tj. przez podmioty prowadzące dużą działalność gospodarczą,
• dobrowolne poddanie się egzekucji przez dłużnika w formie aktu notarialnego – jest to zabezpieczenie pojawiające się w aktach notarialnych, które pozwala na uzyskanie tytułu egzekucyjnego bez konieczności wszczynania sprawy sądowej. Wierzyciel, który posiada oświadczenie swojego dłużnika o poddaniu się egzekucji, może w przypadku braku realizacji zobowiązania od razu skorzystać z pomocy komornika i zainicjować wszczęcie postępowania egzekucyjnego (niepotrzebne jest wówczas zakładanie sprawy w sądzie). Oświadczenie o poddaniu się egzekucji pojawia się najczęściej przy umowach sprzedaży i stanowi gwarancję zapłaty ceny lub wydania określonego przedmiotu, odbywa się na podstawie regulacji art. 777 §1 Kodeksu postępowania cywilnego,
• cesja wierzytelności – określamy ją jako przelew długu. Polega na przeniesieniu wierzytelności na osobę trzecią lub podmiot gospodarczy. Cesja odbywa się bez zgody dłużnika i powoduje zmianę dotychczasowego wierzyciela – sam dług istnieje jednak nadal, a zobowiązany do jego wykonania w dalszym ciągu odpowiada za jego realizację. 

Zabezpieczenia rzeczowe

Najpopularniejszymi zabezpieczeniami rzeczowymi są zastaw oraz hipoteka. W praktyce ogranicza ono odpowiedzialność dłużnika do poszczególnych składników jego majątku. Innymi słowy, jeśli dłużnik nie zrealizuje swojego zobowiązania, wierzyciel ma pełne prawo zaspokoić swoje roszczenia z określonych składników majątkowych zobowiązanego – w praktyce przejmuje je wówczas na własność lub dokonuje ich sprzedaży.

• zastaw – zabezpieczeniem wierzytelności jest w tym przypadku określona rzecz ruchoma (np. samochód, meble, sprzęt RTV). Zobowiązany oddając przedmiot w zastaw nie może z niego korzystać do czasu pełnego spłacenia długu,
• zastaw rejestrowy – stosowany jest w przypadkach zabezpieczenia kredytu, pożyczki lub leasingu samochodu. Ta forma zabezpieczenia różni się od zastawu ogólnego możliwością korzystania z zastawionej rzeczy przez dłużnika,
• hipoteka – jedna z najpopularniejszych form zabezpieczenia wierzytelności w Polsce ustanawiana na nieruchomościach dłużnika. Hipoteka wymaga wpisu do księgi wieczystej danej nieruchomości, co wiąże się z koniecznością poniesienia stosownych opłat sądowych. Hipoteka przestaje istnieć wraz z chwilą pełnego uregulowania danego zobowiązania. Jej przedmiotem mogą być nieruchomości (gruntowe, lokalowe lub budynkowe), prawo do użytkowania wieczystego, spółdzielcze prawo do lokalu, a także prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej,
• przewłaszczenie na zabezpieczenie – stosunkowo rzadko spotykana forma zabezpieczenia wierzytelności, która polega na przeniesieniu własności ruchomości na rzecz wierzyciela. Możliwość przewłaszczenia nieruchomości jest w Polsce dyskusyjna. Dłużnik odzyskuje prawo własności danej rzeczy dopiero po pełnym uregulowaniu swojego zobowiązania – jeśli tego nie zrobi, istnieje dla niego ryzyko utracenia oddanej w zabezpieczenie rzeczy.